روانشناسی مرضی یا روانشناسی نابهنجاری شاخه‌ای از روانشناسی است که به مطالعه و درک اختلالات روانی و نابهنجاری‌های رفتاری می‌پردازد. این حوزه به بررسی عواملی که منجر به بروز رفتارهای ناهنجار و اختلالات روانی می‌شوند و همچنین به راه‌های تشخیص، طبقه‌بندی و درمان این اختلالات می‌پردازد.

اهداف روانشناسی مرضی

روانشناسی مرضی چند هدف اصلی دارد:

1. شناسایی و تعریف اختلالات روانی: به بررسی علائم و نشانه‌های اختلالات مختلف می‌پردازد تا تشخیص بهتری ارائه شود.
2. تبیین علت‌ها و عوامل مؤثر در شکل‌گیری اختلالات: عوامل زیستی، روان‌شناختی، و اجتماعی که بر اختلالات روانی اثر می‌گذارند را بررسی می‌کند.
3. توسعه روش‌های درمانی و مداخلات مؤثر: روش‌های درمانی مناسب برای بهبود علائم و کاهش مشکلات مرتبط با اختلالات روانی را تدوین و ارزیابی می‌کند.

طبقه‌بندی اختلالات روانی

در روانشناسی مرضی، اختلالات روانی به چند دسته کلی تقسیم می‌شوند که برخی از آن‌ها عبارتند از:

1. اختلالات اضطرابی:

   • اختلالاتی مانند اختلال اضطراب عمومی، اختلال وحشت‌زدگی (پانیک)، فوبیا و اختلال وسواسی-اجباری (OCD) که با اضطراب بیش از حد یا واکنش‌های غیرعادی به ترس همراهند.

2. اختلالات خلقی:

   • این اختلالات شامل اختلال افسردگی اساسی، اختلال دوقطبی و اختلال افسردگی فصلی است. اختلالات خلقی اغلب با تغییرات شدید در خلق و خوی و احساسات همراهند.

3. اختلالات روان‌پریشی:

   • اختلالاتی که با عدم توانایی در تفکر واقع‌بینانه، ادراک غیرواقعی و توهم همراهند. اسکیزوفرنی یکی از شناخته‌شده‌ترین اختلالات روان‌پریشی است.

4. اختلالات شخصیت:

   • شامل ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی پایدار و ناسازگارانه هستند که به روابط فرد آسیب می‌زنند. اختلال شخصیت مرزی، اختلال شخصیت ضد‌اجتماعی و اختلال شخصیت خودشیفته از جمله این اختلالات‌اند.

5. اختلالات تغذیه و خوردن:

   • اختلالاتی مانند بی‌اشتهایی عصبی و پرخوری عصبی که به مشکلاتی در رابطه با غذا و نگرش فرد نسبت به وزن و ظاهر بدن مرتبط هستند.

6. اختلالات عصبی-رشدی:

   • شامل اختلالات اوتیسم، بیش‌فعالی و نقص توجه (ADHD)، و اختلالات یادگیری است. این اختلالات معمولاً از کودکی آغاز می‌شوند و بر رشد شناختی، اجتماعی و عاطفی تأثیر می‌گذارند.

7. اختلالات ناشی از مصرف مواد:

   • این دسته شامل وابستگی و سوءمصرف مواد مخدر، الکل و داروهای روانگردان است که باعث تغییرات رفتاری و اختلالات روانی می‌شوند.

8. اختلالات مرتبط با تروما و استرس:

   • این اختلالات شامل اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و اختلال استرس حاد است که در واکنش به تجربه رویدادهای آسیب‌زا ایجاد می‌شوند.

رویکردهای اصلی در روانشناسی مرضی

1. رویکرد زیستی: بر عوامل زیستی مانند ژنتیک، نوروترانسمیترها، ساختارهای مغزی و هورمون‌ها تمرکز دارد. این رویکرد فرض می‌کند که اختلالات روانی به دلیل ناهنجاری‌های فیزیولوژیکی و شیمیایی در مغز ایجاد می‌شوند.

2. رویکرد روان‌تحلیل‌گری: بر نقش ناخودآگاه و تعارضات روانی تاکید دارد. این نظریه که توسط فروید بنیان‌گذاری شد، اختلالات روانی را نتیجه تعارضات ناهشیار می‌داند.

3. رویکرد شناختی-رفتاری: این رویکرد به چگونگی تفکر و رفتار افراد در بروز اختلالات توجه می‌کند. فرض بر این است که الگوهای فکری نادرست و رفتارهای ناسازگارانه در ایجاد و تداوم اختلالات نقش دارند.

4. رویکرد اجتماعی و فرهنگی: تأثیر محیط، خانواده، فرهنگ و روابط اجتماعی بر اختلالات روانی را بررسی می‌کند. این رویکرد معتقد است که فاکتورهای اجتماعی و فرهنگی می‌توانند در بروز و پیشرفت اختلالات روانی موثر باشند.

5. رویکرد انسان‌گرایی: بر تحقق خود و تلاش برای رسیدن به کمال تاکید دارد. این رویکرد، نابهنجاری را نتیجه احساس عدم تحقق توانایی‌ها و استعدادهای فردی می‌داند.

روش‌های ارزیابی و درمان در روانشناسی مرضی

1. مصاحبه بالینی: از طریق گفتگو با بیمار، روانشناس به شناسایی نشانه‌ها و علائم می‌پردازد.
2. آزمون‌های روان‌سنجی: از آزمون‌های استاندارد مانند MMPI (پرسشنامه شخصیت چندوجهی مینه‌سوتا) برای ارزیابی شخصیت و اختلالات روانی استفاده می‌شود.
3. روان‌درمانی: شامل روش‌هایی مانند درمان شناختی-رفتاری (CBT)، روانکاوی، و درمان‌های انسان‌گرا.
4. دارودرمانی: استفاده از داروهای روان‌پزشکی برای کنترل علائم اختلالات شدید، مانند داروهای ضدافسردگی، ضداضطراب و ضدروان‌پریشی.
5. درمان‌های مبتنی بر مواجهه: به‌خصوص برای درمان اختلالات اضطرابی و فوبیا، مانند مواجهه با عامل ترس برای کاهش واکنش‌های ترسناک.

روانشناسی مرضی به درک عمیق‌تری از عوامل و علائم بیماری‌های روانی کمک می‌کند و به بیماران کمک می‌کند که با درمان‌های مناسب، به زندگی با کیفیت و روان سالم‌تری بازگردند.